نجات‌ حلقه‌های ‌زیست ‌دریایی‌

حدود یک سال از بروز حادثه مرگ و میر تعداد زیادی از دلفین‌ها و به ساحل آمدن اجساد آنها در سواحل جنوبی کشورمان می‌گذرد. در این مدت، سناریوهای مختلفی برای بررسی عوامل انسانی و طبیعی در بروز این مرگ دسته‌جمعی بررسی شد.
در همین زمینه، معاونت محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، اقدام به بررسی وضعیت پستانداران دریایی کرده و علت‌‌های متفاوتی را با همکاری کارشناسان بین‌المللی و داخلی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است.
این گزارش با دید دیگری به این پدیده نگاه کرده و با بررسی علل به گل نشستن‌های پستانداران دریایی، بر اهمیت ضرورت ایجاد یک مرکز نجات حرفه‌ای برای مواقعی که این پستانداران دریایی به کمک نیاز دارند، تاکید می‌کند ؛ ضرورتی که خلا آن بخوبی احساس می‌شود و نیاز ایجاد آن برای حیات حلقه‌های زیست دریایی از سوی مسوولان کشورمان بسیار کلیدی است.
تاکنون عملیات امدادی متعددی در نقاط مختلف دنیا به کمک سازمان‌ها و مردم داوطلب برای نجات پستانداران دریایی گرفتار در سواحل صورت گرفته است که بسیاری از آنها از مرگ حتمی نجات یافته‌اند.
اجرای صحیح عملیات امداد و آموزش‌های لازم در این زمینه، در نجات این پستانداران دریایی اهمیت زیادی دارد، از این‌رو آشنایی مسوولان و ماموران سازمان‌های مرتبط با حفظ محیط زیست و گونه‌های دریایی در این زمینه بسیار ضروری است.
بر اساس تحقیقات و بررسی‌های معاونت محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، وقتی بیش از 2پستاندار دریایی از یک گونه خاص که همزمان و یکجا به ساحل بیآیند، به گل نشستن گروهی صورت می‌گیرد (البته این حالت بجز حالتی است که یک مادر و فرزند همراه هم باشند.)
در اقیانوس اطلس شمالی فقط تعداد اندکی از گونه‌های نهنگ(Odontocetes) دسته جمعی در گروه‌های 15 تایی یا بیشتر به گل می‌نشینند. نهنگ‌های اسپرم، نهنگ‌های راهنما، نهنگ‌های کشنده کاذب، دلفین‌های پهلو سفید اقیانوس اطلس، دلفین‌های پوزه سفید و دلفین‌های دندان مضرس از جمله گونه‌هایی هستند که معمولا به صورت گروهی به گل می‌نشینند.
بسیاری از گونه‌های دیگر، به تعداد کمتری به ساحل می‌آیند که شامل نهنگ‌های کشنده قدکوتاه، دلفین‌های معمولی و دلفین‌های فریزر می‌شوند.
تمامی این‌گونه‌ها به صورت اجتماعی زیست می‌کنند و کم و بیش پلاژیک هستند یا دست‌کم برخلاف انواع گونه‌های ساحلی مثل دلفین‌های بینی بطری یا پورپویزهای بندری، رغبت کمتری به آب‌های ساحلی نشان می‌دهند.
*چه عواملی موجب آمدن دلفین‌ها و وال‌ها به ساحل می‌شود؟
طی سالیان متمادی، فرضیه‌های متفاوتی برای علل‌به‌گل‌نشینی‌گروهی(که‌برخی‌متقاعدکننده‌ترند) ارائه شده است. بر اساس این فرضیات، برخی گونه‌های آب‌بازان (Cetaceans) مسیرهای مهاجرتی اجدادشان را دنبال و ردیابی می‌کنند یا در زمان استرس، امنیت را در خشکی می‌جویند که کارشناسان معتقدند باورکردن و اثبات آن دشوار است.
نظریه به گل‌نشینی گروهی به عنوان روشی به منظور تنظیم جمعیت گونه‌های اجتماعی، برای گونه‌هایی که میزان کم مرگ ومیر دوره` نوجوانی و طول عمر خوبی دارند، نامحتمل به نظر می‌رسد.
برخی گونه‌های پلاژیک، صید خود را تا نزدیک ساحل تعقیب می‌کنند. در زمستان، دلفین‌های پهلو سفید اطلسی در خلیج فاندی و نهنگ‌های باله بلند راهنما، ماهی مرکب و ماهی هرینگ را دردماغه کود در ایالت ماساچوست ، تعقیب و شکار می‌کنند که معمولا مشکلی پیش نمی‌آید، اما گاهی نیز به خشکی می‌خورند.
از سال 1981 تا 1991حداقل 10بار به گل نشینی جدا از هم نهنگ‌های راهنما درمحدوده‌ای به شعاع 20 مایلی دماغه کود اتفاق افتاده است که در این حوادث، بیش از 475حیوان بین ماه‌های سپتامبر و دسامبر در ساحل گرفتار شده‌اند.
در حالی که پستانداران دریایی پلاژیک شکار خود را به سمت ساحل تعقیب می‌کنند، هیچ علتی مبنی بر فعالیت تغذیه‌ای آنها قبل یا در زمان گرفتاری در ساحل وجود ندارد، لذا مشکوک به نظر می‌رسدکه تغذیه نقشی اصلی در این وقایع داشته باشد.
به عنوان مثال نهنگ‌های بلوگا در آلاسکا هنگام تغذیه ازماهی قزل آلا، گاهی در زمان جزرهای بزرگ به دام می‌افتند و بیشترشان بدون کمترین جراحتی با آغاز مد به سوی آب شنا می‌کنند.
بر اساس تحقیقات و گزارش معاونت محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست،‌برخی کارشناسان معتقدند ستاسه‌ها همچون دیگر مهره‌داران از میدان مغناطیسی زمین به عنوان قطب‌نما و الگویی برای جهت‌یابی و تشخیص مسیر استفاده می‌کنند.
این فرضیه از یک بازنگری تاریخی نشات می‌گیرد که نشان می‌دهد به گل نشستن‌ها در سواحل بریتانیا زمانی به وقوع می‌پیوندد که خطوط شمالی ‌ جنوبی میدان مغناطیسی کف اقیانوس، خشکی را بطور عمودی قطع می‌کند بویژه در نواحی‌ای که شدت میدان مغناطیسی دچارکاهش یا افت می‌شود.
به این ترتیب، جانداران مذکورممکن است برداشت اشتباهی از اطلاعات ژئومغناطیسی محیط خود کسب کنند. به گل نشینی‌های گروهی، بیشتر با شرایط نامعمول محیطی تقارن دارند که ممکن است طبیعی یا بر اثر فعالیت‌های انسانی در آن منطقه باشد.
*ناحیه موج دار ساحلی‌
بسیاری از گونه‌های پستانداران دریایی به ساحل می‌آیند، اما تعداد اندکی گرفتار می‌شوند. به نظر می‌رسد دلایل حضور آنان در نواحی کم عمق آب، کم اهمیت تر از عوامل احتمالی باشد که باعث کشاندن آنها به ساحل می‌شود.
بعضی مواقع، حیوانات هنگام جزر در ساحل گیر می‌افتند و به گل می‌نشینند. بعضی از آنها که بخت بهتری دارند و باتجربه تر هستند، دوباره در آب شناور شده، ازمنطقه دور می‌شوند، در حالی که بقیه آنجا باقی می‌مانند.
همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد،‌اختلال در مکان یابی صوتی نیز به عنوان دلیلی برای گرفتار شدن جانوران سالمی است که بدون هیچ دلیلی به گل می‌نشینند. این گونه‌ها از مکان‌یابی صوتی در آب‌های نزدیک ساحل استفاده می‌کنند و این وسیله در بعضی شرایط نمی‌تواند کارآمد باشد. این فرضیه همچنین می‌گوید مکان یابی صوتی انواع جانوران پلاژیک، تکامل کمتری از تورسیوپ ها(Tursiops) دارد که به ندرت به گل می‌نشینند.
* موارد شایع‌
پستانداران دریایی که معمولا در ساحل گرفتار می‌شوند، از انواع پلاژیک هستند که ساختار اجتماعی پیشرفته‌ای دارند. به نظر می‌رسد جنبه‌های رفتاری خاصی که گروه از آن در آب‌های آزاد بهره می‌برد، در آب‌های نزدیک ساحل موجب بروز اختلالاتی می‌شود.
تحقیقات نشان می‌دهد در این گونه ها، گروه کانون تمام فعالیت‌ها است و وقتی این جانوران در دریا تنها شده و با یک گروه غریبه مواجه می‌شوند، سیگنال‌های طبیعی تولید شده در آن گروه برای تعیین جهت حرکت، در جانور تنها وحشت شدید ایجاد می‌کند.
گاهی صدمات شدید هستند و وضعیت بد حیوان باعث آمدن مجدد آن به ساحل می‌شود. درک عوارض آسیب شناختی به گل نشستن بخصوص برای حیواناتی که دوباره به ساحل می‌آیند، برای طراحی موثر عملیات امداد حیاتی و مهم است.
* ساختار سازمانی برای امداد و نجات‌
یک نفر باید به عنوان مسوول و هماهنگ ساز عملیات امداد در محل انتخاب شود. هماهنگ کننده می‌تواند چندین دستیار انتخاب کند که مسوولیت جنبه‌های مختلف عملیات را به عهده گیرند.هماهنگ سازی با مسوولان محلی، مردمی و رسانه ای،‌ارزیابی شرایط زیست محیطی و تدارکاتی و تهیه لوازم و تجهیزات مورد نیاز، از جمله اقدامات لازم است.
از آنجایی که در این مواقع می‌توان از جوامع محلی نیز کمک گرفت کار آموزی و نظارت میدانی در مورد افراد داوطلب و تهیه امکانات بهداشتی و رفاهی برای تمامی امدادگران ضروری است.توجه به مراقبت حمایتی از جانوران و گروه‌های حمل و نقل و آزمایش لاشه‌ها و جمع آوری بافت‌ها نیز بسیار اهمیت دارد.
به منظور ایجاد یک سیستم صحیح امداد و نجات، افراد مورد نظر باید بر وظایف محوله خود متمرکز شوند. داوطلبانی که در محل، جذب عملیات می‌شوند، منبع انسانی مهم هستند بویژه وقتی که عملیات نجات در حال انجام است.
کارآنان باید تحت نظارت و راهنمایی افراد مسوول انجام شود. کارت‌های شناسایی ضد آبی که در برگیرنده وظایف کلیدی مختصر، نقش‌ها و اطلاعات ایمنی کار است می‌تواند به عنوان راهنمای مناسب برای داوطلبان و همچنین هماهنگ کنندگان، اعضای تیمی و افراد دخیل در کار، مفید باشد. 
* هشدار‌های اولیه برای مرکز نجات‌
به گل نشستن‌های گروهی ممکن است متعاقب رفتارهای نامعمول و غیر طبیعی حیواناتی که هنوز در آب هستند، رخ دهد. برای مثال گونه‌های پلاژیک که به طور نامتعارفی نزدیک ساحل باشند، ممکن است در ساحل گرفتار شوند. گروه ممکن است به طور مستمر اقدام به دور زدن یا حرکت نامنظم کند و برخی اعضا از گروه جدا شوند و به طرف ساحل حرکت کنند.
امکان دارد این رفتار چند دقیقه یا حتی چندین روز ادامه داشته باشد، اما اغلب بروز آن زمینه‌ گرفتاری در ساحل است. چنین رفتاری برای مرکز نجات به عنوان علامتی هشدار دهنده از شروع به گل نشستن است. با گزارش این علائم می‌توان عملیات امداد را زودتر آغاز و از وقوع حادثه ممانعت کرد یا حیوانات به ساحل آمده را در صورت سالم بودن،بسرعت به آب بازگرداند.
*آزادسازی موثر
وضعیت سلامت جسمی حیواناتی که به ساحل می‌آیند ابتدا مشخص نیست، ممکن است حیوان یا حیوانات به ساحل آمده واقعا بیماری وخیمی داشته باشند و نتوان برای آنها کاری کرد، اما افکار عمومی همیشه خواهان کمک و امداد است. وقتی احتمال گرفتار شدن در ساحل است باید کارهای لازم برای هدایت گروه به آبهای عمیق تر یا دور کردن آنها از خطر فوری انجام شود.
برای دسته کردن و برگرداندن حیوانات به آب‌های آزاد باید از همان غرایز اجتماعی که موجب آمدن گروه به ساحل شده، استفاده کرد.
پس از این‌که امدادگران اعضای گروه را به آب‌های کم عمق هدایت کردند، چند قایق برای مرحله بعدی فعال می‌شوند. قایق‌ها در فاصله مناسبی پشت سر حیوانات حرکت می‌کنند، ضمن این‌که نباید تغییر سرعت و جهت ناگهانی داشته باشند. اگر همراهی قایق‌ها در حرکت حیوانات موثر نباشد از تجهیزات تولید صوت ( پیچر ) در فاصله 30 متری پشت سر حیوانات استفاده می‌شود.
قایق‌ها باید به آهستگی حرکت کنند و اجازه دهند حیوانات از پیجرها دور شوند و به سوی آب‌های آزاد بروند. هر روشی که برای پیشبرد عملیات استفاده می‌شود نباید راه گریز حیوانات را ببندد. چنانچه نشانه‌های افزایش استرس مشاهده شد ( نظیر حرکات نامنظم و ناگهانی یا حرکات ضربه‌ای دم ) و بیش از 15 دقیقه ادامه داشت، باید اجرای روش را متوقف کرد.
اگر دور کردن حیوانات از آب‌های کم عمق توسط امداد گران، سرو صدا و قایق‌ها موثر نباشد، آن‌گاه گرفتن و منتقل کردن آنها به آب‌های دورتر لازم می‌شود.
انتقال یک یا چند حیوان به آب‌های دورتر همچون طعمه عمل می‌کند و می‌تواند موجب شود که دیگر اعضای گروه به دنبال آنها وارد آب‌های عمیق‌تر شوند. استفاده از طعمه همیشه آسان نیست. شاید بهترین انتخاب در این مورد، رهبر گروه باشد، اما شناسایی آن در عمل مشکل است.
به طور کلی حیوانی که به عنوان طعمه انتخاب می‌شود باید سالم سرحال و هوشیار و از نظر صوتی هم فعال باشد و بتواند روش‌های انتقال و حمل به آب‌های دورتر را بخوبی تحمل کند. اگر چه حیوانات بالغ برای این کار مناسب به نظر می‌رسند اما استفاده هوشمندانه از یک حیوان جوان ممکن است پاسخ بهتری در افراد گروه ایجاد کند.
طعمه باید به گونه‌ای در آب قرار داده شود که جهت تولید اصوات آن به سمت گروه باشد ( و سیگنال‌های امیدوار کننده ارسال کند نه این‌که موجب یاس گروه شود). وقتی گروه به آب‌های عمیق تر وارد می‌شود، طعمه نیز رها می‌گردد.
در بعضی مواقع، حذف و مرگ دهی اولین حیواناتی که به ساحل می‌آیند برای جلوگیری از ارتباط صوتی آنها با دیگر اعضای گروه ضروری است. لاشه حیوانات مرده را باید بسرعت از آب بیرون کشید زیرا آنها اثرات مخرب و ناامید کننده بر دیگر اعضای گروه به جای می‌گذارند و موجب به گل نشستن حیوانات بیشتری می‌‌شوند.

منبع:سایت آفتاب