صنوبر با نام علمی .Populus deltoides  Marsh  درختی است از تیره بید (Salicaceae) که گونه ای جنگلی محسوب نمی شود ولی به دلیل تند رشدی و چوب مناسب به فراوانی کاشته شده است.

بنابر آمار، سالانه در حدود دو میلیون مترمکعب چوب صنوبر در کشور تولید می‌شود که معادل 40 درصد کل چوب مصرفی است.

این گونه درختی به دلیل سازگاری زیاد و رشد سریع، برای رفع نیاز به چوب کشور مناسب است و به اعتقاد کارشناسان با گسترش صنوبرکاری در کشور، نه تنها از واردات چوب که بیش از یک میلیون متر مکعب در سال است، بی‌نیاز می‌شویم، بلکه می‌توانیم در ردیف صادرکنندگان چوب در دنیا قرار گیریم.

جمعی از صاحب نظران علوم جنگل در گفت و گو با ایرنا، ضمن تأکید بر ضرورت کاشت ارقام مرغوب صنوبر، اشتغال زایی آن را یادآور شدند.

بعضی از گونه‌های صنوبر، نظیر تبریزی ( Populus nigra L. var. pyramidalis ) از گذشته‌های دور در ایران کشت می‌شد ولی گونه‌های متداول فعلی که با هدف تولید چوب در کوتاه مدت کاشته می‌شوند، اغلب وارداتی هستند.

یکی از پژوهشگران مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان مازندران گفت: تحقیقات صنوبر در شمال کشور، از حدود سال 40پیش آغاز شد.

"یوسف گرجی بحری" افزود: پیش از این، از جنس صنوبر، گونه تبریزی کاشته می‌شد که آن هم در مناطق غیر جلگه‌ای بود زیرا در دهه‌های قبل، جنگلهای جلگه‌ای شمال، گسترده بود و جای چندانی برای صنوبرکاری وجود نداشت.

وی ادامه داد: صنوبرکاری در شمال بعد از ملی شدن جنگلها و مراتع در سال1341و واگذاری اراضی هکتاری به افراد با نفوذ به صورت اجاره  1099ساله رونق گرفت.

این پژوهشگر اظهار داشت: دراختیارگیرندگان این زمین ها، متعهد بودند در آن صنوبرکاری یا کشاورزی کنند و هم زمان با این رخداد، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، ارقام تندرشد صنوبر را وارد کرد.

گرجی ادامه داد: با توسعه این اقدامات، به تدریج صنوبر به مردم معرفی شد و آنها به کاشت این گونه علاقه‌مند شدند که از شاخص ترین این گونه‌ها، صنوبر "دلتوئیدس" است.

پژوهشگر مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان مازندران گفت: صنوبر دلتوئیدس در اصل متعلق به آمریکاست ولی با توجه به کاشت آن در اروپا، این گونه از قاره اروپا وارد ایران شد.

وی با ذکر این که در گذشته در مناطق کوهستانی شمال، کاشت تبریزی و صنوبر معمول بوده‌است گفت: رقم های وارداتی و سازگار شده صنوبر، رشد سریع و تولید چوب بالایی دارند و به آسانی تکثیر می‌شوند.

گرجی اضافه کرد: صنوبر به راحتی با قلمه تکثیر می‌شود و در همه جای ایران، چوب آن به مصارف مختلف، از جمله خانه‌سازی روستایی و سوخت می‌رسد.

این پژوهشگر تصریح کرد: چوب صنوبر درصنایع، برای ساخت نئوپان، ،MDFفیبر و تمام صنایع خرده چوب، کاغذسازی، لایه‌بُری و روکش کاربرد دارد و از برگ و جوانه‌اش برای تعلیف دام استفاده می‌شود.

وی درباره دلایل گسترش صنوبرکاری بیان داشت: بر روی این گونه 40سال آزمایش انجام شده و با محیط کشورمان سازگاری پیدا کرده است و بهترین درخت برای کاشت در حاشیه جنگل و عرصه‌های بی‌درخت و نزدیک آب به شمار می‌رود.

گرجی گفت: تولید صنوبر در واحد سطح، بالاست و به طور میانگین، در حدود 25مترمکعب در هکتار در سال، چوب تولید می‌شود.

پژوهشگر مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان مازندران افزود: باید این را درنظر بگیریم که صنوبرکاری برای مالک زمین صرفه اقتصادی داشته باشد زیرا دوره برداشت آن، با وجود کوتاه بودن نسبت به دیگر گونه‌ها، حداقل هفت سال است.

به گفته گرجی، بانک کشاورزی یا بخش های صنعتی باید از صنوبرکاران حمایت کنند، به نحوی که برای تولیدکننده، به صرفه باشد که در این سرمایه‌گذاری میان مدت یا بلندمدت وارد شود.

این پژوهشگر ادامه‌داد: نیاز صنایع چوب کشور به صنوبر، بیش از تولید فعلی آن است، درحالی که ما از نظر علمی و فنی و تجربه، مشکلی نداریم و گره‌کار، کمبود سرمایه است.

گرجی گفت: چوب، ماده‌ای خام است و ارزش افزوده بالایی دارد و ورود آن به صنایع، باعث افزایش اشتغال و تولید ثروت می‌شود.

یکی از کارشناسان ارشد جنگلداری درباره ویژگی های صنوبر گفت: این گونه در خاک های آبرفتی که بافت شنی و رسی داشته باشد، بهتر رشد می‌کند.

"ایمان تیری مشهد سر" افزود: چوب این درخت مصارف مختلفی دارد و اگر برای تخته لایه و اره‌کشی کشت شود، دوره بهره‌برداری آن طولانی‌تر از مصارف دیگر است.

وی ادامه داد: صنوبرکاران مازندران، الان در وسعت کم، این درخت را می‌کارند و چون وضع مالی خوبی ندارند، برداشت را در قطرهای پایین انجام می‌دهند تا زودتر به پول برسند.

به پیشنهاد تیری، بهتر است صنوبرکارانی که مشکل مالی دارند، فاصله کاشت نهال ها را کم و درحد 5/1در 5/1متر درنظر بگیرند تا بعد از چهار  پنج سال بتوانند برداشت کنند.

این کارشناس ارشد جنگلداری افزود: پس از این برداشت و رسیدن به پول اولیه، می‌توان صنوبرکاری اصلی را با دوره 10ساله انجام داد.

وی اظهار داشت: بیشترین تولید در هکتار در فاصله کاشت 3در 3متر متعلق به صنوبر دلتوئیدس 72/51به میزان 5/389متر مکعب در 10سال است.

تیری ادامه داد: رویش سالانه این رقم به 32متر مکعب در هکتار و میانگین قطر آن به 7/19سانتی‌متر می‌رسد.

به گفته این کارشناس ارشد، چوب صنوبر در کاغذسازی، کبریت‌سازی و با قطر 15 تا 25سانتی‌متر به کار می‌رود و هرچه دوره بهره‌برداری کوتاه تر باشد، برگشت سرمایه برای تولیدکنندگان جزء، بیشتر است.

وی افزود: بهترین فاصله کاشت صنوبر، 4در 4متر است و در این حالت، تا چهار سالگی امکان کاشت صیفی‌جات در پای نهال وجود دارد که علاوه بر درآمدزایی، باعث افزایش رشد صنوبر می‌شود و دوره بهره‌برداری در این حالت 10سال است.

تیری اظهار داشت: بعضی از کشاورزان، به صنوبرکاری روی خوش نشان نمی‌دهند چون آگاهی ندارند و نمی دانند خاکِ مناسبِ صنوبرکاری، حاصلخیزی کمتری از خاک کشاورزی دارد و توقع از آن باید به اندازه باشد.

وی تأکید کرد: چوب صنوبر، مشکل بازار مصرف ندارد و درخت آن در زمین های مرطوب و نورگیر، به خوبی رشد می‌کند.

  

به گفته متخصصان علوم جنگل، صنوبر دلتوئیدس که در کشور ما به طور گسترده کاشته می‌شود، در جنگلهای آمریکای شمالی پراکنش دارد و حداکثر گسترش آن در نیمه شرقی ایالات متحده و جنوب کاناداست.

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نوشهر و چالوس گفت: روستاییان، اغلب شاخ و برگ درختان جوان صنوبر را برای خوراک دام قطع می‌کنند یا دامها را در بیشه‌زارهای صنوبر رها می‌کنند تا از شاخ و برگِ نزدیکِ سطح زمین تغذیه کنند.

"فرهنگ اسداللهی" افزود: این کار در استان خوزستان بسیار رایج است و تحقیقات نشان می‌دهد که شاخه‌های جوان و همچنین برگ بسیاری از صنوبرها،ارزش غذایی بالایی دارد و حتی از یونجه بهتر است.

وی تأکید کرد: در بعضی مناطق، در حاشیه رودخانه‌ها و زمین های سنگلاخی و سیل‌گیر که امکان کشت زراعی و باغی وجود ندارد نهال صنوبرکاشته و شاخ و برگ جوان آن، خوراک دام می‌شود.

اسداللهی پیشنهاد کرد: در این زمین ها، به فواصل نامنظم، نهال و قلمه کاشت و پس از یک سال،کف بُر کرد و جست های حاصل را به مصرف تغذیه دام رساند. 

این استادیار دانشگاه در ادامه گفت: به غیر از قطع و جمع آوری جست ها وتعلیف دستی،می توان در زمان های مناسب دام را وارد عرصه کرد تا چرا کند.

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد واحد نوشهر و چالوس ادامه داد: در هنگام استفاده از صنوبر برای خوراک دام باید توجه داشت که اجازه رشد بیش از اندازه به شاخه‌ها داده نشود تا همواره برگ شاداب برای مصرف دام تامین باشد.

وی تصریح کرد: چرای زیاد، امکان رشد و توسعه به صنوبرها و ریشه آنها را نمی‌دهد. بنابراین باید در دوره‌های زمانی با فواصل مناسب، چرا انجام شود.

اسداللهی گفت: حتی در صورت وقوع سیل و تخریب صنوبرکاری، پایه های باقیمانده، جست می دهند و از این نظر مشکلی پیش نمی آید.

این استادیار جنگلداری اظهار داشت: سیلاب های رودخانه ای و کود تولیدی دام ها، باعث تقویت خاک منطقه و رشد بیشتر جست ها می شود.

باتوجه به این که یکی از استفاده‌های صنوبرکاری، ایجاد بادشکن در اطراف مزارع است، اسداللهی دراین‌باره گفت: کمربند سبز، سرعت باد را 20 تا 30درصد کاهش می‌دهد.

وی افزود: همچنین این درخت، میزان تبخیر را تا 10درصد در روز و چهار درصد در شب، کم می‌کند و موجب می‌شود ضریب نگهداری رطوبت خاک در عمق صفر تا50سانتی‌متر،20درصد بیشتر شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد واحد نوشهر و چالوس اضافه کرد: کمربند سبز و بادشکن، درجه حرارت محیط را به نحو مطلوبی متعادل می‌کند و مواد غذایی خاک را بر اثر افزیش الحاق لاشبرگ ها، بهبود می‌بخشد.

کارشناسان می گویند: صنوبرها از درختان بسیار تُند رشد نیم کره شمالی هستند که صنایع و کارخانه های فراوانی در دنیا، از نظر مصرف چوب و سایر مشتقات آن، وابسته به گونه ها و دو رگه های تولید شده از این درختان هستند.

بهروز محمدی از دیگر کارشناسان ارشد جنگلداری نیز معتقد است: صنوبر به دلیل داشتن ویژگی های ممتاز فیزیکی، مکانیکی و شیمیایی، از اهمیت بالایی برخوردار است و در اغلب یا تمام صنایع مربوط به چوب، استفاده می‌شود.

وی افزود: خوشبختانه کشور ما نیز با توجه به اقلیم متنوع و مساحت زیاد، خاستگاه گونه‌ها و ارقام مختلف این جنس در مناطق رویشی خود است که ارزش بوم‌شناختی فراوانی دارند.

وی ادامه داد: صنوبر در اقتصاد روستایی ایران، نقش و اهمیت زیادی دارد و کاشت آن در حاشیه نهرهای آبرسانی که برگرفته از الگوی طبیعی است و نیز کاشت آن در حواشی باغ ها و مزارع به منظور بادشکن، علاوه بر رفع نیازهای چوبی روستاییان، هوا را تلطیف می‌کند.

این کارشناس ارشد شرکت «تخته فشرده شمال» اظهار داشت: براساس آمار، سطح زیرکشت صنوبرکاری کشور110هزار هکتار با میانگین حجم موجودی سرپای 23 میلیون متر مکعب است.

به گفته محمدی، با توجه به روال جا افتاده برداشت صنوبر دردوره 10ساله، هر سال در حدود2تا 5/2میلیون متر مکعب چوب از این منبع، بهره‌برداری می‌شود.

وی ادامه‌ داد: میزان رویش سالانه این صنوبرکاری‌ها به طور متوسط 10تا15مترمکعب در هکتار در سال است که با رعایت اصول علمی و کاشت گونه‌ها و دورگه‌ها و کلون های تند رشدتر، این میزان افزایش می‌یابد.

به گفته این کارشناس ارشد جنگلداری، در ترکیه، رویش برخی ازارقام صنوبر را به 6

/55مترمکعب در هکتار در سال رسانده‌اند که در ایران نیز با توجه به رویشگاه های مناسب، دست کم رویش 40متر مکعب دست یافتنی است.

محمدی تأکید کرد: این مقدار در مقایسه با رویش سالانه4ـ3 متر مکعب در هکتار در جنگلهای شمال و میانگین دوره بهره برداری 100 ساله درختان جنگلی، اهمیت و جایگاه صنوبر را در تولید چوب و رفع تنگناهای موجود نشان می دهد. 

این کارشناس ارشد جنگلداری ادامه داد: تحقیقات حاکی از آن است که صنوبر در شمال کشور، در دامنه‌های شمالی و در شیب ملایم، رشد بهتری دارد.

به گفته او اغلب پایه‌های صنوبر، دارای تاج متقارن هستند و کیفیت تنه بسیار خوب و شاخصی دارند به نحوی که ممکن است تا 95درصد دارای کیفیت تنه درجه یک باشند.

با توجه به این که صنوبر بیش از 80درصد درخت کاری غیرجنگلی کشور را تشکیل می‌دهد، بزرگ ترین بخش تولید چوب غیرجنگلی نیز متعلق به این گونه است.

مقدار آب مورد نیاز برای کشت صنوبر، بیش از درختان میوه است، اما در مناطقی مانند جلگه های جنوبی دریای خزر که آب فراوان است، به دلیل کمبود زمین نمی توان به طور گسترده صنوبرکاری کرد.

هم ‌اکنون در حدود 30هزار هکتار از جنگلهای جلگه‌ای شمال به کشت و پرورش صنوبر اختصاص یافته که معادل 27درصد صنوبرکاری در کشور است.